مبادله، معاوضه، تهاتر... اقتصاد باستانی هنوز زنده است!
واقعیت این است که مبادلات تهاتری، به دلایل مختلفی، از تحریمهای اقتصادی بر روی مبادلات پولی تا کمبود بودجه دولتها برای خرید کالا و خدمات وارداتی، همچنان خود را زنده نگهداشته است. شرکتهای بزرگ در مواردی که با کشوری وارد مذاکرات تجاری می شوند که بودجه لازم برای خرید نقدی کالا از آنها را ندارد، پیشنهادهای تهاتری را بررسی می کنند. کالاهای تهاتر شده، بعدا در داخل کشورهای متبوع این شرکتها و یا حتی بیرون از کشور، با شرکتهای بازرگانی مورد معامله قرار میگیرد و سود تجاری قرارداد فروش را تامین خواهد کرد.
اگر تا حالا فکر می کردید که فقط دولت ایران است که به دلیل تحریم های امریکا مجبور به تهاتر نفت خود با کالا و خدمات سایر کشورها شده، بهتر است با من همراه شوید و با هم نگاهی بیندازیم به برخی از نمونه های شاخص معاملات تهاتری بین المللی در تاریخ معاصر:
1. اواخر دهه 60 میلادی، شرکت امریکایی مک دانل داگلاس بخشی عمده از مبلغ قرارداد خرید 22 هواپیما توسط دولت یوگسلاوی را با اقلامی از قبیل مصنوعات کریستال، ابزار صنعتی برش، چرم، پالتو و کنسرو گوشت خوک معاوضه کرد. البته سه میلیون دلار از ارزش این قرارداد که در قالب کنسرو گوشت خوک بود، نهایتا در بازار به فروش نرفت و شرکت آن را بین کارکنان خود توزیع و به فروش رساند.)
2. در سال 1960، دولت کشور غنا (که به تازگی مستقل شده بود) با استفاده از مزیت خود در دارا بودن عنوان بزرگترین تولید کننده کاکائو در جهان، مقادیر زیادی نفت خام از اتحاد جماهیر شوروی را در مقابل چندین محموله دانه کاکائو دریافت کرد.
3. در سال 1974، پپسی توانست با تهاتر ودکا با کنسانتره کولا، عنوان اولین برند غربی تولیدکننده محصول در اتحاد جماهیر شوروی را کسب کند. تا پیش از این تاریخ، هیچ کشور غربی موفق به حضور در بازار شوروی نشده بود. راهکار مبتکرانه کمپانی پپسی، حاکمیت وقت کرملین را قانع کرد که با این معامله، هم صادرات همراه با ارزش افزوده یک محصول داخلی را خداهند داشت، و هم امکانی برای اشتغال زایی فراهم خواهد شد.
به دنبال موفقیت قرارداد قبلی پپسی با دولت شوروی، معامله ای دیگر بین پپسی و بخش صنعت این کشور شکل گرفت. پپسی در قبال ارائه کنسانتره تولید نوشابه های خود به شوروی، رب گوجه فرنگی تولید مزارع این کشور کمونیستی را تحویل می گرفت. این رب، بصورت عمده در شعب رستورانهای زنجیره ای Pizza Hut در سراسر اروپا مصرف می شد که قبلا به مالکیت کمپانی پپسی درآمده بود.
مهارت و تجربه کمپانی پپسی در معاملات تهاتری، در سال 1990 به قراردادی کلان منتهی شد. فروش 3 میلیارد دلار عصاره پپسی به رقیب کمونیست امریکا در مقابل ودکا (مثل همیشه) و کالایی جدیدتر: 10 شناور باری برای حمل و نقل دریایی و اختصاصی محموله های این شرکت چندملیتی! این قرارداد، بعنوان بزرگترین معامله فیمابین شرکتهای امریکایی و شوروی در دوران جنگ سرد ثبت شده است.
4. یکی از عجیبترین موارد تهاتر بین المللی در اواخر دهه 70 میلادی، توسط گروه موسیقی معروف ABBA انجام شد. این گروه سوئدی موسیقی که در آن دوران در اوج محبوبیت خود بین گروههای پاپ قرار داشت، به دلیل محدودیت در تبادلات مالی با روبل روسی، حقوق معنوی فروش آلبومهای موسیقی خود در شوروی را با حق انحصاری فروش محصولات نفتی این کشور در اروپا، معاوضه و سود بالایی را نصیب خود کرد.
5. در سال 1979، دولت چین که در آغازین گامهای تصاحب بازار جهانی پوشاک بود، از طراح و تولیدکننده معروف لباس Pierre Cardin، دعوت کرد تا علاوه بر ارائه مشاوره به تولیدکنندگان چینی برای تطابق هرچه بیشتر محصولاتشان با سلیقه مصرف کننده غربی، امتیاز فروش محصولات چینی با برند خود را نیز به این کشور بدهد. اعطای این امتیاز و خدمات مشاوره همراه آن، در برابر پارچه های مرغوب ابریشم و کشمیر تولید چین، تهاتر شد و پیر کاردین توانست در معامله ای شیرین، دسترسی تقریبا رایگان به پارچه های باکیفیت و اصیل پیدا کند.
6. در سال 1979، رایانه های شخصی هنوز به رواج امروزه خود نرسیده بودند. وجود یک دستگاه کامپیوتر در هر سازمانی، نشانه ای از تمول و نوآوری در ان سازمان بود. کمپانی Control Data در قبال یک قرارداد فروش تجهیزات کامپیوتری به ارزش 3 میلیون دلار به موزه هرمیتاژ در لنینگراد (سن پترزبورگ فعلی)، توانست موافقت موزه را برای بازتولید آثار هنری موجود در موزه، دریافت کند. بر اساس این توافق، آثار موزه برای مدتی در اختیار این شرکت قرار گرفت تا کارهای مدلسازی و کپی برداری از آنها را انجام داده و از منافع فروش مدلهای آثار موجود در موزه در بازار کالاهای فرهنگی، منتفع شود.
7. در سال 1982 (مقارن با 1361- اوایل جنگ تحمیلی)، دولت نیوزلند در قبال خرید نفت خام از ایران به ارزش 150 میلیون دلار، معادل این مبلغ دام زنده به ایران ارسال کرد. (اگر مویی سفید کرده باشید، احتمالا در آن سالها با عبارت "گوشت نیوزلندی" آشنا شده اید!) با لحاظ تورم جهانی و تغییرات ارزش دلار، این قرارداد ارزشی معادل بیش از 530 میلیون دلار امروز داشته است.
تداوم تحریم ها و سخت بودن تجارت با ایران، کماکان این روش را در معاملات بین المللی دولت ایران، حفظ کرده است. مثلا یکی از اقلام مورد تهاتر در فروش نفت خام به هند، برنج باسماتی است که ایران همیشه مقصدی اصلی برای صادرات این محصول بوده است.
8. بین سالهای 1982 تا 1984، دولت امریکا توانست مقادیر زیادی از مواد معدنی با پایه آلومینیوم و مورد نیاز صنایع دفاعی کشور را در قبال ارسال محصولات لبنی و بعضی مواد غذایی دیگر به جامائیکا، دریافت کند: ایجاد سود از محل صادرات برای صنعت دامداری امریکا در کنار تقویت قدرت دفاعی کشور.
9. به دلیل اهمیت استراتژیک ذخایر بوکسیت در دوران جنگ سرد میان امریکا و شوروی، اتحاد جماهیر شوروی هم در اقدامی متقابل در همان اوایل دهه 80 میلادی، خودروهای معروف لادا را در مقابل دریافت مواد معدنی به جامائیکا روانه کرد: هدیه ای ارزشمند برای صنعت خودروسازی شوروی در کنار حفظ موازنه نظامی با امریکا.
10. کشور نیجریه، به اتکای منابع عظیم نفتی، ید طولایی در معاملات تهاتری دارد. در سال 1985، نیجیریه در قبال فروش محموله 500 میلیون دلاری نفت خام (به ارزش امروزی بیش از 1.5 میلیارد دلار) 250هزار تن شکر و 500 هزار کیت مونتاژ فولکس واگن از برزیل دریافت کرد.
11. کشور نیوزیلند با مراتع پهناور و آب و هوای مساعد، بعنوان یکی از قطبهای دامپروری در دنیا شناخته میشود. این کشور در سال 1985 که لهستان تحت نفوذ حزب کمونیست بود، قراردادی تهاتر منعقد کرد. بر اساس این قرارداد، لهستان تجهیزات و ادوات صنایع سنگین به نیوزیلند صادر و در مقابل، گوشت قرمز و دام زنده تحویل می گرفت.
12. کشور افریقایی زیمبابوه، یکی از بزرگترین تولیدکننده توتون و تنباکو در جهان بوده و همواره از مبادلات تهاتری نیز استقبال کرده است. اتحادیه افریقا در سال 1987، با استفاده از توان تولیدی زیمباوه، توانست قرارداد ارزشمندی برای تامین ماشینهای اداری با کمپانی Isotimpex منعقد کند که اطلاح زیرساختهای نظام اداری افریقا را سرعت می داد.
در همان سال، معامله مستقلی در حوزه تهاتر با آلمان شرقی انجام شد: واردات کمباین برای برداشت مکانیزه محصولات کشاورزی و پرداخت بهای آنها با محموله های بزرگ تنباکو.
هندوستان نیز پایش به معاملات تهارتی با زیمبابوه باز شده است. تا پیش از سال 2011 که استفاده از ماده معدنی و سرطانزای آزبست در هند ممنوع نشده بود، از این ماده بطور گسترده در عایقکاری ساختمانها، پوشش سقف و تولید لنتهای ترمز استفاده می شد. زیمبابوه در کنار مزارع توتون، از ذخایر غنی آزبست هم برخوردار بود. همین عامل هم سبب شده تا دولت زیمبابوه، قراردادی بزرگ با هند منعقد کند که شامل خرید موتورهای سه چرخ، کاغذ، دستگاه کپی، چرخ خیاطی و تلویزیون می شد. هند نیز در مقابل محموله های ارزشمند آزبست را از این کشور افریقایی دریافت و در بخش ساختمان و صنعت خود مصرف می کرد.
13. جمهوری کنگو که تا پیش از 1997 بعنوان زئیر شناخته می شد، دیگر کشور افریقایی دارای تجربه در معاملات تهتری بین المللی است. در سال 1989، بخشی از توسعه خطوط ریلی این کشور توسط واردات لوکوموتیوهای ایتالیایی کلید خورد که بهای آنها با محموله های عظیمی از آهن قراضه قابل بازیافت، پرداخت شده بود.
بخش دیگری از توسعه کنگو نیز مدیون معاملات تهاتری است. در سال 2008، شرکت مهندسی راه آهن چین، حاضر شد در قبال دریافت نیازهای معدنی خود به کبالت و مس، کیلومترها راه آهن و جاده و بیمارستان و سایر فعالیتهای عمرانی را در کنگو اجرا کند. ارزش این قرارداد بیش از 9 میلیار دلار بود.
14. افتخار یکی از بهترین استفاده ها از منابع یک کسب و کار برای ارتقای آن، قطعا به تونس تعلق می گیرد. ماهیگیران تونسی، سالها از نبود تجهیزات انجماد صنعتی ماهی که منجر به فاسد شدن بخش زیادی از برداشت آنها می شد، شکایت داشتند. سرانجام دولت تونس در سال 1991، قراردادی با شرکت Enafroid ایتالیا منعقد کرد که بر اساس آن، فریزرهای صنعتی مناسب برای صنعتی شیلات تونس، در قبال محموله های ماهی تازه مبادله می شد.
15. صمغی از گیاه کندر گرفته میشود، کاربردهای فراوانی در صنایع دارویی دارد. چین در سال 1991، محموله های کندر تولید سودان را با انواع چای تولید چین، معاوضه کرده است.
16. رشد قابل توجه مالزی در اقتصاد جهانی، حاصل اصلاحات و بازسازی های هوشمندانه در دهه های اخیر در این کشور بوده است. توان دفاعی این کشور نیز در کنار توان اقتصادی، نیاز به تقویت داشت. در سال 1994، 18 فروند جنگنده میگ 29 روسی وارد ناوگان ارتش این کشور شد که نتیجه قراردادی به ارزش 550میلیون دلار (بیشت از 950 میلیون دلار امروز) بود. حدود %20 از بهای این معامله، در قالب روغن تصفیه شده پالم پرداخت شد که تولید داخلی و محصول مزارع وسیع نخل در این کشور آسیای جنوب شرقی بود.
همین معامله موفق بود که باعث شد اندونزی هم به فکر بیفتد تا نیاز نیروی هوایی خود به هواپیماهای جنگنده را با استفاده از راهکار تهاتر تامین کند. البته این بار در سال 2017 و زمانی که روسیه تحت تحریم های اقتصادی امریکا قرار داشت و امکان مبادله پول نقد برای تجارت بین دو کشور وجود نداشت. 11 فروند جنگنده روسی سوخو SU-35 با مجموعه ای از محموله های روغن پالم، قهوه و سایر کالاها مبادله شد.
17. در سال 1995، توان محدود کشاورزی در امارات متحده عربی که به مزارع سبزیکاری اختصاص داده شده بود، مورد هجوم آفت مگس سفید قرار گرفت و در معرض نابودی کامل بود. دولت امارات در راهکاری هوشمندانه، قرارداد خرید 250 میلیون دلاری (به ارزش امروز بیش از 400 میلیون دلار) هلیکوپترهای آپاچی از کمپانی مکدانل داگلاس امریکا را به حل این معضل، مشروط کرد. این شرکت هواپیماسازی نیز استقرار و راه اندازی سیستمهای به دام انداختن حشرات را بعهده گرفت تا بتواند در کنار آن، به قرارداد شیرین فروش محصولات خود نیز برسد.
18. برنج، ماده غذایی محبوبی در جنوب شرق آسیاست. بنابراین تعجبی ندارد اگر بتوان آن را بعنوان جایگزینی ارزشمند برای پول نقد در معاملات نیز تصور کرد. دولت تایلند این کار را در سال 1996 انجام داد: 110 هزار تن برنج تایلندی به اندونزی صادر و دو فروند هواپیمای باری به ناوگان هوایی تایلند اضافه شد.
تجربه موفق تهاتر مواد غذایی با هواپیما، دولت تایلند را وارد قرارداد مشابه بعدی هم کرد: خرید تعدادی جنگنده F16 از شرکت لاکهید مارتین در ازای هزاران تن گوشت مرغ. وزیر دفاع تایلند در اظهارنظری طنزآمیز در مورد این قرارداد گفته بود: ما دو دارایی بالدار را در این معامله، معاوضه کردیم!
البته این قرارداد به دلیل کودتایی که چند ماه بعد از انعقاد آن در کشور به وقوع پیوست، هیچگاه عملیاتی نشد.
19. بلغارستان در مسیر تجارت برون مرزی روسیه قرار گرفته است و بسیاری از واردات روسیه از یونان، مقدونیه و ترکیه، از قلمروی این کشور عبور می کند. در سال 1998، حق ترانزیت این محموله ها به مقصد روسیه، با گاز طبیعی تامین شده توسط شرکت گازپروم، تهاتر شد.
20. رئیس جمهور سابق ونزوئلا –هوگو چاوز- در سال 1999، ملاقاتی با فیدل کاسترو –رهبر وقت کوبا- داشت که یکی از نتایج آن، مبادله روزانه 100 هزار بشکه نفت خام در ازای فعالیت 20 هزار پزشک و کادر درمانی کوبایی در ونزوئلا می شد (تهاتر کالا با خدمات). اضافه شدن این تعداد نیرو به سیستم درمانی در آن مقطع، اثر قابل توجهی بر سلامت عمومی جامعه گذاشت.
21. باغ وحش های امریکا مجاز نیستند پیش از اخذ مجوزهای سختگیرانه، اقدام به خرید یا فروش گونه های در معرض خطر انقراض نمایند. اما خلایی قانونی وجود دارد که به آنها اجازه می دهد این گونه ها را با هم معاوضه کنند. با استفاده از همین راهکار، آکواریوم نیوانگلند توانست 800 قطعه ماهی کمیاب را با 12 پافین (نوعی پرنده خاص مناطق قطبی) معاوضه کند.
♦ تدوین توسط تیم تولید محتوا- چی با چی
